İran İslam Cumhuriyeti

Yazar: Samed Özgür E-posta: samedozgur@gmail.com

Yönetim Biçimi: İslam Cumhuriyeti

Dini Lider: Ayetullah Ali Hameneyi

Cumhurbaşkanı: Mahmud Ahmedinejad

Başkent: Tahran

Resmi Din: İslam / Şii

Resmi Dil: Farsça

Coğrafi Konum:

İran İslam Cumhuriyeti Asya’nın güneybatısında Ortadoğu diye adlandırılan bölgede yer almaktadır. Kuzeybatıda Azerbaycan ve Ermenistan, kuzeydoğuda Türkmenistan, batıda Türkiye ve Irak, doğuda Pakistan ve Afganistan’la kara sınırına sahiptir. Ayrıca Kuzeyde Hazar denizi ve güneyde Basra Körfezi ve Umman denizi yer almaktadır. 1.648.195 kilometre kara yüzölçümüne sahip olan İran topraklarının yarıdan fazlası çöl iklimine sahiptir. Bu nedenle kalabalık şehirler dağlık ve yeşilliğin yaygın olduğu kuzey bölgesindedirler. 2006 yılında yapılan nüfus sayımına göre İran nüfusu yaklaşık 70.495.782 kişidir.

30 eyaletten (ostan) oluşan İran’ın en büyük şehirlerini şöyle sıralayabiliriz:

Eyalet (ostan) Adı Eyalet Merkezi

Tahran Tahran

Razavi Horasan Meşhed

İsfahan İsfahan

Fars Şiraz

Doğu Azerbaycan Tebriz

Batı Azerbaycan Urumiye

Kürdistan Senendeç

Kirmanşah Kirmanşah

Huzistan Ahvaz

Sistan ve Beluçestan Zahedan

Etnik Gruplar

İran’da aynı dili konuşan insanlar, aynı etnik grubun üyeleri olarak sınıflandırılmıştır. Başka bir deyişle İran’da etnisiteyi anadil belirlemektedir. Böylece her etnik grubun adlandırılmasında genelde konuştuğu dil temel alınmaktadır. Farsça konuşanlara Fars, Kürtçe konuşanlara Kürt, Azeri Türkçesi konuşanlara Azeri veya Türk, Lorca konuşanlara Lor ve Arapça konuşanlara da Arap denilmektedir. Dolayısıyla İran’da yaşayan her etnik grubun adlandırılmasında dilin temel alınması benimsenmiştir.

Etnik Gruplar

• Fars (Pers) %41–54

• Azeri (Türk) %20–30

• Kürt %6–9

• Lor %3–5

• Gilek %4–7

• Arap %2–3

• Beluç %1–2,2

• Türkmen %1,5–2

1905–1906 Meşrutiyet hareketinin İngiltere kontrolüne geçmesi ve 1925’te İngiltere’nin desteği ve güdümü ile yapılan askeri darbe sonucunda, iktidar Kacar Devletinden Pehlevilere geçti. Pehlevi döneminin başlanması ile Fars şovenizm-Pan İranism düşüncesi, İran devletinin resmi devlet ideolojisine dönüştü.

Avrupa’da ortaya çıkan milliyetçilik akımlarından etkilenen Rıza Şah Pehlevi İran’da ulus-devlet yaratma sürecini başlattı. Bu süreç içinde söz konusu etnik gruplar için Pan İranist teorisyenler tarafından yeni kimlikler çıkarılmaya çalışıldı. Pan İranist yazarlar tarafından savunulan sava göre İran’da yaşayan herkes, köken olarak Fars’tır ve zamanla nüfusun belli bir bölümü Türkleşmiş, Kürtleşmiş veya Araplaşmıştır. Rıza Şah Pehlevi de bu düşünceyi benimseyerek tek millet, tek devlet, tek bayrak ve tek dil ütopyasını gerçekleştirmek için Farsça olmayan dilleri yasakladı ve asimilasyon uygulamalarına geniş yer verdi.

1979 yılında Pehlevi Hanedanını yıkarak “kardeşlik ve eşitlik” sloganıyla yeni bir dönemin başlandığını müjdeleyen İslam Cumhuriyeti devleti de etnik gruplar konusunda eskiden beri yürütülen asimilasyon politikalarına devam etti ve etmektedir. İran anayasası madde 15’e göre “ İran milletinin resmi ve ortak (?) dili Farsçadır. Resmi yazışmalar, metinler ve senetler ve okullarda okutulan ders kitaplarının bu dilde olması gerekir. Fakat basında ve toplu iletişim araçlarında yerel ve etnik dillerin kullanılması ve okullarda Farsçanın yanında yerel edebiyatın okutulması (öğretilmesi) serbesttir”.

İran anayasasının kabul edilmesinin üzerinden 28 yıl geçmesine karşın bu madde hiçbir önemde uygulanmamıştır. Bu maddenin uygulanması için yapılan bütün girişimler de bölücülük veya ülke güvenliğine karşı eylemler olarak değerlendirilmiştir.

Dini Gruplar

• Şii (12 İmami) %85–90

• Sünni %8–9

• Hıristiyan %0,16

• Bahaî %0,12

• Musevi %0,04

• Zerdüşti %0,04

• Yezidi ?

Fars, Azeri Türkleri ve Arapların hemen hepsi Şii mezhebine inanıyorlar. Sünni’lerin büyük bölümü ise Kürt ve Beluç ahaliden oluşturmaktadır.

Etnik ve dini gruplara yapılan baskı ve insanlık dışı muamele sonucunda bu kişiler ülkeyi terk etmek zorunda kalıyorlar. Ayrıca etnik kökeni ve dini inancı ne olursa olsun siyasi muhalifler de baskı, işkence ve kötü muameleye maruz kalmaktadırlar. Dolayısıyla ülke dışına kaçmak zorunda kalan İranlıların bir bölümünü de bu kişiler oluşturmaktadır

Hukuk Sistemi

İran’da şeriat hukuk sistemi uygulanmaktadır. Özellikle şeriat kuralları içeren İslami Ceza Yasası, içerde ve dışarıda faaliyet gösteren insan hakları savunucuları tarafından eleştirilmektedir.

İran Anayasası madde 157’ye göre yargı erki başkanını dini lider 5 yıllığına atar ve bu kişi yargı gücünün en başında yer alır. Ayrıca bu maddeye göre yargı gücünün başında olan bu kişinin din adamı (Müctehid) olması gerekiyor.

Öte yandan İran anayasası madde 158/3, hâkimleri atama, azil ve terfi konusunda yargı erki başkanını yetkilendirmiştir; bununla birlikte yüksek mahkeme olan Ülke Yüce Divan başkanını da yargı erki başkanı atamaktadır. Dolayısıyla yargı gücünün dolaysız ve dolaylı olarak dini lidere bağlı olduğunu söyleyebiliriz.

Yasama, Meclis ve Seçim Sistemi

İran İslami Şura (Danışma) Meclisi 270 milletvekilinden oluşmaktadır. Milletvekilleri 4 yılda bir yapılan genel seçimlerle seçilirler. Kanun yapma yetkisi meclistedir. Fakat anayasa madde 93 ve 94’e göre mecliste onaylanan kanun tasarıları Koruyucu Konsey (Anayasa Mahkemesi) tarafından İslam ve rejim kurallarına uygunluğu onaylandıktan sonra yürürlüğe girebilir. Koruyucu Konseyin onayı olmadan mecliste kabul edilen tasarı yasal sonuç doğurmamaktadır.

Koruyucu Konseyin diğer görevi ise seçimlerde aday olmak isteyen kişilerin adaylığının uygun olup olmadığını araştırmaktır. Koruyucu Konsey bu gücüne dayanarak reformcu adayları eleme suretiyle bu kişilerin seçime girmesini engellemektedir. Dolayısıyla muhalif seslerin mecliste temsil edilmesi kısıtlanmaktadır. Koruyucu Konseyin bu yetkisi çoğu hukukçu ve reformcu tarafından eleştirilmektedir. Bazı hukukçulara göre Koruyucu Konsey anayasayı yanlış yorumlamak suretiyle böyle bir görevi kendisine edinmiştir.

Asıl ilginç olan 12 üyeden oluşan Koruyucu Konsey üyelerinin altısı doğrudan dini lider ve diğer altı üyenin de yargı erki başkanı tarafından atanmasıdır. Görüldüğü gibi Koruyucu Konsey üyeleri de dolaysız ve dolaylı olarak dini lider tarafından atanmaktadır. Ve bu üyeler mecliste kabul edilen tasarıları onaylama, anayasayı yorumlama ve milletvekili adaylarının adaylığının uygun olup olmadığını belirleme görevleri ile donatılmıştır.

http://www.sci.org.ir/portal/faces/public/sci/sci.negahbeiran/sci.Land İran İstatistik Merkezi.

(son erişim tarihi: 16.10.2007)

http://www.sci.org.ir/portal/faces/public/sci_en/ İran İstatistik Merkezi. İngilizce (son erişim tarihi: 16.10.2007)

http://www.sci.org.ir/portal/faces/public/sci/sci.negahbeiran/sci.Population (son erişim tarihi: 16.10.2007)

http://www.ohchr.org/english/issues/minorities/docs/WP2.doc (son erişim tarihi: 16.10.2007)

http://www.hrw.org/reports/1997/iran/Iran-06.htm İnsan Hakları İzleme Örgütü (son erişim tarihi: 16.10.2007)

http://www.homeoffice.gov.uk/rds/pdfs07/iran-250507.doc (son erişim tarihi: 16.10.2007)

İran Halkları El Kitabı, BLAGA Rafael, 1. Baskı, 1997, Rafael Blaga

Pehlevi hanedanı ve dönemi hakkında daha fazla bilgi sahibi olmak için,

Gozeşte Çerağe Rahe Ayende Est (Geçmiş Geleceğin Aynasıdır), Cami Grubu, Enteşarate Gognus, Tahran, 1377

Nasiyonalism Der İran (İran’da Milliyetçilik), Richard Cattom, çeviri: Ahmed Tedeyyon, Enteşarate Kevir, Tahran, 1371

Şah’ın Bütün Adamları, Stephen Kinzer, İletişim yayınları , 1.baskı, 2004, İstanbul

Karşı Darbe, Kermit Roosevelt, Timaş yayınları, 2007, İstanbul

Kaosa Doğru İran, Osman Metin Öztürk, Yalçın Sarıkaya, Fark yayınları, 2. basım, 2006, Ankara

İran Halkları El Kitabı, BLAGA Rafael, 1. Baskı, 1997, Rafael Blaga

Son dönemde etnik gruplara yapılan baskılara ilişkin bir kaç örnek:

http://www.emadbaghi.com/archives/000861.php#more İranlı insan hakları savunucusu Emadeddin Bagi’ye ait sitede, idam edilen Huzistanlı Araplarla Fransa Radyosi ile yaptığı röportaj (son erişim tarihi: 16.10.2007)

Emadeddin Bagi 14.10.2007 tarihinde tutuklanarak emniyet görevlileri tarafından bilinmeyen bir yere götürüldü.

http://www.rsf.org/article.php3?id_article=24004 (son erişim tarihi: 16.10.2007)

http://www.isna.ir/Main/NewsView.aspx?ID=News-1014771&Lang=P (son erişim tarihi: 16.10.2007)

http://www.isna.ir/Main/NewsView.aspx?ID=News-1015546 (son erişim tarihi: 16.10.2007)

http://hrw.org/english/docs/2006/11/11/iran14560.htm Huzistanlı Arapların idamını durdurun (son erişim tarihi: 17.10.2007)

http://www.rsf.org/article.php3?id_article=15054 Kürt gazeteciler Adnan Hasanpur ve Hiva Botimar hakkında idam kararı verildiğine dair sinir tanımayan gazetecilerin yayınladığı bildiri. (son erişim tarihi: 17.10.2007)

http://www.rsf.org/article.php3?id_article=22776 Azeri yazar Said Metinpur hakkında çıkarılan bildiri (son erişim tarihi: 17.10.2007)

http://web.amnesty.org/library/Index/ENGMDE131042007?open&of=ENG-IRN idam edilen Beluçlar ve Beluçların yoğun olarak yaşadığı bölgede yürütülen politikalar hakkında Uluslar Arası Af Örgütünün raporu

http://hrw.org/englishwr2k7/docs/2007/01/11/iran14703.htm İnsan Hakları İzleme Örgütü 2007 yıllık raporu (son erişim tarihi: 16.10.2007)

http://www.hrw.org/doc/?t=persian_news İran sayfası; Farsça ve İngilizce (son erişim tarihi: 16.10.2007)

http://thereport.amnesty.org/eng/Regions/Middle-East-and-North-Africa/Iran Uluslar Arası Af Örgütü 2007 Yıllık raporu (son erişim tarihi: 16.10.2007

http://web.amnesty.org/library/eng-irn/index İran sayfası (son erişim tarihi: 16.10.2007)

İran’da Bahailik inancı kesinlikle yasaktır ve Bahaî’ler çeşitli baskılara maruz kalmaktadırlar. Bahaî’lere karşı yapılan ayrımcılık ve baskılar arasında keyfi tutuklamalar, idari makamlarda ilerlemelerini engelleme, orduya alınmama, mirastan mahrum bırakma gibi uygulamalardan söz edebiliriz. Bahaî’ler genelde Fars, Azeri türklerinden meydana gelmektedir. Ayrıca İslami inanca göre mürtet olduklarına inanıldığı için Bahaî’lerin ölümü vaciptir.

İran İslam Cumhuriyeti anayasasında bu topluluk için hiçbir hak öngörülmüş değildir.

http://www.iranhrdc.org/english/pdfs/Reports/bahai_fullreport.pdf (son erişim tarihi: 16.10.2007)

http://thereport.amnesty.org/eng/Regions/Middle-East-and-North-Africa/Iran Uluslar Arası Af Örgütü 2007 Yıllık raporu (son erişim tarihi: 16.10.2007)

http://hrw.org/englishwr2k7/docs/2007/01/11/iran14703.htm İnsan Hakları İzleme Örgütü 2007 yıllık raporu (son erişim tarihi: 16.10.2007)

http://hrw.org/english/docs/2007/09/20/iran16906.htm Baha’i gençlerin İran devleti tarafından üniversiteye girmelerini engellemesine dair, İnsan Hakları İzleme Örgütünün bildirisi (son erişim tarihi: 16.10.2007)

http://www.amnesty.org.tr/viewsummary.php3?id=529 İranlı siyasi muhalif ve gazeteci Ekber Genci için 2005 yılında Uluslar Arası Af Örgütü tarafından çıkarılmış acil eylem çağrısı (son erişim tarihi: 17.10.2007)

http://freeganji.blogspot.com/ (son erişim tarihi: 17.10.2007)

http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,2807251,00.html laik hükümet sistemini savunan Ayetullah Kazemeyni İran istihbarat birimi tarafından 2006 yılında tutuklandı ve hala tutukluluğu devam etmektedir

http://web.amnesty.org/library/Index/ENGMDE131142006?open&of=ENG-IRN (son erişim tarihi: 17.10.2007)

http://bia-judiciary.ir/framework.jsp?SID=40 (17.10.2007)

Huguge Esasi ve Sakhtare Hukumete Cumhuriye Eslamiye İran, sayfa 156-166, Ghasem Shebani, Enteşarate .ettelaat, 1379, Tahran

Read Previous

Irak

Read Next

Afganistan